نقد ادبی در قهوه خانه های عصر صفوی

نقد ادبی به معنای امروزی آن عمدتاً برآمده از فکر و فرهنگ مغرب زمین است امّا این به آن معنا نیست که در فرهنگ و تاریخِ ادب فارسی، ما نقد ادبی نداشته­ ایم. دورۀ صفوی به لحاظ نقد ادبی و بررسی و دقّت­ های موشکافانه آثار شعری، یکی از درخشان‌ترین دوره­ های نقد ادبی تاریخ ادب فارسی است. معناگرایی و تلاش برای یافتن مضمون تازه، مهم­ ترین شاخصه نقد ادبی این عصر و دقّت نظر در مباحث تأثیر و تأثر شاعران از هم دیگر و تلاش برای حقیقت­ مانندی از جریان ­های نقد ادبی در این عصر است. قهوه­ خانه ­ها به‌عنوان مهم ­ترین و بزرگ‌ترین محفل شعر و نقد ادبی در این عصر در داخل مرزهای ایران صفویه، نقشی به سزا در عرصه ادبی این عصر دارد. ما در این مقاله تلاش کرده ­ایم این گزاره کلی که برخی بزرگان نوشته­ اند «نقد ادبی موجود در این قهوه ­خانه­ نقد ذوقی است.» را تبیین و بررسی نماییم. پرتو افکندن بر موضوع نقد ادبی در درون قهوه­ خانه­ های عصر صفوی که کسی تاکنون موردی و تفصیلی بدان نپرداخته است، رسالت این نوشتار است. بررسی مهم ­ترین تذکره ­های عصر صفوی و تحلیل محتوای داستان ­های منقول در این تذکره ­ها از نقد ادبی موجود در قهوه­خانه­ های این عصر به ما نشان می ­دهد، نقد ادبی موجود در این قهوه­خانه­ ها به تبعیت از ذوق حاکم بر این عصر، معنی ­گرایی است و روش نقد نیز عموماً نقد ذوقی و استحسانی است. نقد ادبی موجود در این قهوه­خانه­ ها به دو طریق در عرصه شعر این عصر تأثیری به سزا داشته­ است: اوّل به دلیل حضور عامه مردم و استقبال آن‌ها از شعرخوانی، باعث ترغیب و تشویق خیل کثیری از مشتاقان برای سرودن شعر شده و بسیاری از عوام این عصر از هم‌نشینی با شعرا طبع شاعری یافته­اند؛ دوم این ارتباط دوسویه میان مخاطب و هنرمند در این مکان­ ها باعث هدایت ذوق ادبی عصر و توجّه شاعران به پسند مخاطب گردیده است.